Not: Bu makale Deniz AKPINAR ve Ahmet NİZAMOĞLU'nun Turkish Studies - Social Sciences dergisinde yayınlanan "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Kenevir Üretimi" isimli makalesinden derlenerek hazırlanmıştır. Konuyla ilgili detaylı bilgi almak için bu makaleleri okumanızı tavsiye ederiz.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında dünya kenevir üretimi 750.000 ton civarında olup bu miktarın 500.000 tonu Sovyet Rusya’ya ve 125.000 tonu İtalya’ya aittir. Türkiye ise 10.000 tonluk kenevir üretimi ile dünyada 10. sıradadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında arazi bakımından en geniş kenevir üretimi yapılan bölgeler sırasıyla şunlardır: Kastamonu, İzmir, Samsun, Ordu, Zonguldak ve Urfa’dır.
Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde de 10.000 hektar olmak üzere toplamda 40.000 hektarlık bir kenevir arazisi bulunmaktadır. Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki kenevir cinsleri bu yıllarda en iyi kenevir üreticisi durumunda bulunan İtalya ile kıyaslanabilecek seviyededir (Kastamonu Yıllığı,1938, s.107).
Kastamonu milletvekili Halid Bey 1924 yılı Ticaret Vekâleti bütçe müzakereleri sırasında söz alarak Kastamonu merkez kaza ve Taşköprü kazasında üretimi yapılan kenevire dikkat çekmiştir. Halid Bey kenevirin çuval ve torba yapımı için önemine değinerek Kastamonu’da yıllık bir milyon kilo kenevir üretimi yapıldığını ifade etmiş ancak fabrika olmadığından dolayı üretimin pahalılığına değinmiştir. Halid Bey yabancı kendirlerle rekabet edilmesi için Kastamonu’da bir kenevir fabrikası inşa edilmesini Ticaret Vekili’nden talep etmiştir. Ancak Halid Bey’in önergesi bir cevap bulamamıştı (Kaş, 2011, s.340-342).
1914-1938 Yılları Arası Kastamonu Vilayeti’nde Üretilen Ham Kenevir
1. Dünya Savaşı öncesi kendir üretimi 7 milyon kiloya yaklaşmakta iken daha sonraki dönemde kendir üretiminde giderek azalma gerçekleşmiştir. 1930 Sanayi Kongresi raporlarına göre kenevirin Kastamonu Vilayeti dâhilinde ve çevresinde yoğunlaştığı belirtilmiştir. Ayrıca bölgede 600 urgancı ve kınnapçı tezgâhları tarafından üretim yapılarak ülke içerisine ve Avrupa’ya ihracat yapıldığı belirtilmiştir. Kendir sanayinin bu dönemde Kastamonu’da ilerlemiş durumda olması, esnafın çokluğu ve kadın işçilerin bu işte uzman olmaları sebebiyle bir kooperatif yapılarak urgan, kınnap ve çuval fabrikası inşası suretiyle İtalya mallarına rekabet edilebilecek seviyeye gelebileceği ifade edilmiştir.
1930’larda Taşköprü'de kutlanan Kendir Günü’nde çekilen bir fotoğraf.
1932 yılında Birinci Beş Yıllık Sanayi Programı çerçevesinde Türkiye’ye gelen Sovyet uzmanları kenevir sanayinin geliştirilmesi ile ilgili raporunda 9.800 tonluk halat, ip, ince urgan, çuval ve ambalaj dokuması üretecek altı kenevir işleme tesisi ve iki fabrika kurulması amacıyla Hükümet’e öneri vermiştir
Profesör Orlofla beraber İstanbul’a gelen keten ve kendir uzmanı M. Golovin Kastamonu’da incelemeler yapmış, M. Golovin Türkiye’de yetişen keten ve kenevirlerin çok iyi cinsten olduğunu ve üretiminin çoğaltmak gerektiğini, üretimin artırıldığı takdirde Türkiye keten ve kenevir ithal etmeyeceği gibi bu ürünü ihraç edebilecek görüşündeydi.
1928-1933 Yılları Arası Kastamonu’dan Avrupa’ya İhraç Olunan Ham Kenevir (Öğütcü, s.22).
1939 yılında T.C. Ziraat Vekâleti tarafından basılan ve kenevir ile ilgili değerlendirmeleri içeren eser şu şekildedir: Kenevir üretiminin mevcut zamana kadar yalnızca ip ve urgan gibi ihtiyaçları karşıladığı ifade edilerek eğer kenevir dokuma sanayi daha fazla gelişirse ithal edilmek zorunda olan örtü, çadır bezleri, hortum vb. gibi ürünlerinde ülke içerisinde üretiminin yapılacağı ifade edilmiştir. Bu suretle de kenevir üretiminin kıymeti yükselerek üretim sahasının daha da genişleyeceği ifade edilmiştir. Türkiye’de kenevir ziraatı yapılan mıntıkalar şu şekilde ifade edilmiştir (Keten-Kenevir, 1939, s.3,4) :
Kastamonu: Ortalama olarak yıllık 3.000 ton üretimi ile en fazla kenevir üretimi yapılan bölgedir. Kenevir ziraatı merkez kaza ve Taşköprü kazasında yapılmaktadır.
Tire, Ödemiş: Yıllık üretimi yapılan kenevir miktarı 1000 tondur.
Amasya: Amasya’nın Gümüşhacıköy kazasında yıllık ortalama üretim miktarı 500 tondur.
Urfa, Isparta, Edirne ve Bursa’da da küçük çaplı üretimler yapılmaktadır.
Kenevir ile ilgili çözüme kavuşturulması gereken sorunlar şu şekilde ifade edilmiştir (Keten-Kenevir, 1939, s.12.) :
İyi tohum kullanmak.
Daha sık ve düzenli bir şekilde tohum ekimini sağlamak.
Tarlaya verilen suların daha kontrollü ve zamanında verilmesini sağlamak.
En uygun hasat zamanının belirlenmesini sağlamak.
Büyük ve küçük havuzlar inşa edilmeli ve ıslatma çukurlarının yapılması sağlanmalıdır.
Yapılan havuzlarda ıslatma işi uzman kişiler doğrultusunda yapılmalıdır.
Fazla üretim yapılan yerler ile işçi ücreti yüksek olan yerler de makine kullanımından yararlanılmalıdır.
II. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle Kastamonu’da açılması planlanan kendir fabrikası bir süreliğine ertelenmiştir. 1942 yılında temeli atılan Kastamonu Taşköprü Kendir Fabrikası, Bakanlar Kurulu’nun 2 Ağustos 1945 tarihinde kabul ettiği “1945-1947 Ekonomide İvedili Plan”ın yürürlüğe girmesinin ardından Sümerbank tarafından 1947 yılında tamamlanabilmiştir.
